Người làm bếp: Quần thể tượng ở Thánh địa La Vang: Nơi nghệ thuật thăng hoa

Tâm thức thờ Mẫu hay Mẹ Cả là phổ biến trong mọi nền văn hóa. Đơn cử việc sùng bái các di tích Thánh Mẫu Maria trên thế giới đã khiến các di tích này trở nên tâm điểm hành hương của giáo đồ đạo thiên chúa, như Lourdre (Pháp), Fatima (Bồ Đào Nha), Plaza del Pilar (Tây Ban Nha), Guadalupe (Mexico)… Ở Việt Nam, cách thị xã Quảng Trị vài cây số, ở huyện Hải Lăng, La Vang không chỉ là một thánh địa hành hương của người đạo gia tô Việt Nam…

Trải qua nhiều thăng trầm, La Vang nhiều lần phải tái thiết. Trong các cuộc tái thiết đó, quần thể tượng ở thánh địa này là công trình sáng tạo của điêu khắc gia Lê Ngọc Huệ (còn gọi là Bernard Huệ, sinh năm 1936 ở Huế) cùng với sự cộng tác đắc lực của người học sinh tài giỏi của ông là Mai Chửng. Khi ấy Lê Ngọc Huệ mới tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Montpeller (Pháp), đang là giáo sư Trường Cao đẳng Mỹ thuật Huế, ông đã thổi một luồng gió mới của chủ nghĩa hiện đại vào điêu khắc Việt Nam.

Quần thể tượng được thực hiện từ năm 1961-1962, gồm 15 pho đặt trên bệ, chất liệu tổng hợp từ xi măng trắng, nằm dọc tương thích hai bên đường lát đá và rải thảm cỏ từ cổng tam quan đi vào trong khuôn viên Công trường Mân côi. Diện tích công trường 30 x 480 mét. Khuôn viên này dẫn đến đền thờ và lễ đài ngoài trời, cũng là hình ảnh thu nhỏ của đàn tế Nam Giao ở Huế.

Toàn cảnh công trường Mân Côi

Mùa Hè năm 1972, công trường Mân Côi bị bom đạn cày xới lổ đổ, một số bức tượng bị toang hoang hoặc bị sứt mẻ trầm trọng. Chỉ còn ba cây đa nhân tạo nơi đài Đức Mẹ là vẫn đứng vững, vẹn nguyên. Dấu tích hoang tàn kéo dài đến năm 1975. Từ năm 1995, Công trường Mân Côi đã được tái thiết hầu như nguyên trạng ban đầu với thành rào bao quanh, sân cỏ, trồng cây, đèn cao thế, lối đi được lát gạch chạy thẳng từ cổng tam quan đến lễ đài, và quần thể tượng bị hư hại cũng đã được phục chế.

Cuộc cải cách về tư duy điêu khắc

Chủ đề 15 pho tượng của Lê Ngọc Huệ tương ứng với sự chiêm ngắm 15 nhiệm mầu Mân Côi gồm 5 sự vui, 5 sự thương và 5 sự mừng. Về mặt nghệ thuật, nhóm tượng La Vang lần trước hết mang phong cách đương đại trừu tượng vào điêu khắc đương đại Việt Nam, mà ở đây là sự phối hợp những khối hình học được tinh giảm và dáng bộ hóa, đạt tới mức vừa trừu tượng vừa cụ thể, cũng là trào lưu của nghệ thuật đương đại phương Tây, vốn trở về việc tái tạo nghệ thuật nguyên thủy của các nền văn hóa. Tuy thế, quần thể tượng vẫn chủ tâm giữ tính tượng trưng và biểu lộ để gần gụi với quần chúng hơn.
Điều đáng kể ở đây, không chỉ có sự dáng bộ hình khối, Lê Ngọc Huệ đã rứa đem đường nét vào trong điêu khắc để tạo hiệu quả về bóng sáng tối giữa các mảng hoặc khối với tiết điệu đầy thi vị, vừa như phương tiện dẫn dắt thị giác tụ tập vào ý nghĩa hàm súc trong từng pho tượng khi chiêm ngắm.

Xem kỹ quần thể tượng với 3 bộ thì thấy mỗi bộ về hình thể điêu khắc súc tích được cái ý tưởng chính yếu của từng chủ đề. Ở bộ 5 sự vui điêu khắc chủ yếu dùng những đường nét cong đầy nữ tính, hình khối tròn mềm mại, hài hòa, khi áp dụng đường uốn lượn ăn nhịp của cử động và y phục. Điều này hạp với những chủ đề giàu tình cảm như cảnh thiên thần truyền tin hoặc tình cảm giữa người nữ với nhau, việc sinh nở, tình mẹ con. Điêu khắc trong bộ 5 sự thương lại đẵn dùng những mẫu khối hình học lập thể táo tợn và mãnh liệt hiệp để diễn tả nỗi khắc khoải và khổ cực vừa trong nội tâm và thể xác của Chúa trong cuộc khổ nạn. Còn với bộ 5 sự mừng, những đề tài hân hoan, thăng hoa và suy tôn, thì hình khối điêu khắc hồ hết trở về với hình khối mang tính biểu tượng, với đường nét tròn đầy của nữ tính để diễn tả trạng thái viên mãn, nhất là với các bức trình diễn.# Đức Mẹ.

Quan trọng, dù ít người biết

Lê Ngọc Huệ từng ở trong ủy ban chuyên môn về mỹ thuật trong cuộc Triển lãm Mỹ thuật đệ nhất, gồm 22 nhà nước, tổ chức tại công viên Tao Đàn, Sài Gòn vào tháng 10/1962. Tại cuộc triển lãm này, Lê Ngọc Huệ và Điềm Phùng Thị là hai nhà điêu khắc Quan trọng nhất của Việt Nam được mời gởi tác phẩm. Cả hai tình cờ trùng phùng qua hình tượng rường cột linh tính hướng tới những khát vọng hòa bình, gia đình và ông cha: Lê Ngọc Huệ với cột trụ hòa bình, Điềm Phùng Thị với Trụ thần vật, ví như những trụ vật tổ (totem poles) hay trụ tượng nhà mồ Tây Nguyên đêm ngày đứng canh phòng giữa cõi sống và cõi bên kia là nơi ngụ cư của tổ sư. Chúng ta hầu như không có thông báo về hoạt động nghệ thuật của nhà điêu khắc Lê Ngọc Huệ kể từ sau cuộc bạo động Ngô Đình Diệm năm 1963; ông đã sang Pháp sau đó.

Tác phẩm của Lê Ngọc Huệ để lại tuy chỉ trong một tuổi ngắn nhưng có những giá trị đóng góp lâu dài đối với nghệ thuật điêu khắc hiện đại Việt Nam. Quần thể tượng là 15 đóa hồng mầu nhiệm chất chứa nhiều dạng cảm xúc từ bi tráng đến thăng hoa của con người, vượt cảnh giới trần tục qua sự cứu chuộc của đạo và nghệ thuật, và nằm trong một không gian và thời gian kết tinh của tâm linh qua những thăng trầm của lịch sử.

Có lẽ không tình cờ khi Quảng Trị là nơi 21 năm phân cách hai miền Nam - Bắc với vĩ tuyến 17; nơi có dòng sông Thạch Hãn đẫm “mồ hôi của đá”; nơi sang nhiều bãi bể nương dâu của hơn 200 năm phân tranh Trịnh - Nguyễn, “Mẹ thương con ra cầu Ái Tử”; nơi được mệnh danh là “con đường buồn thiu” trong chiến tranh 1946-1954; và rút cục là nơi gánh chịu điêu tàn nhất của thời 1960-1975, lại trở thành nơi kết tụ tinh hoa của những thăng hoa nghệ thuật.

Sau đây xin giới thiệu thêm nhóm tượng 15 mầu nhiệm Mân Côi ở La Vang

Nhóm tượng 1: NĂM SỰ VUI